طراحی منظر و کاشت: خلق بهشتی زمینی در کنار خانه شما

مراحل انجام پروژه طراحی منظر و کاشت

حال که با اهمیت‌ها و اصول طراحی منظر آشنا شدیم، مروری بر روند انجام یک پروژه نمونه از ابتدا تا انتها خواهیم داشت. هر شرکت یا طراح ممکن است جزئیات خاص خود را داشته باشد، اما به طور کلی مراحل طراحی و اجرای یک پروژه فضای سبز به صورت زیر است:

1.مشاوره اولیه و نیازسنجی: در این مرحله، طراح یا تیم متخصص با کارفرما (صاحب ملک) صحبت کرده و خواسته‌ها، سلیقه‌ها و نیازهای او را جویا می‌شوند. مشخص می‌شود که کارفرما چه استفاده‌هایی از فضا در نظر دارد (مثلاً فضای بازی کودکان، محلی برای دورهمی، باغ میوه یا غیره) و چه سبک طراحی را می‌پسندد.
همچنین بودجه حدودی پروژه و زمان‌بندی مدنظر نیز مطرح می‌شود. (اگر شما هم ایده‌هایی برای محوطه خود دارید، می‌توانید از طریق [مشاوره تخصصی] با کارشناسان ما در میان بگذارید تا راهنمایی اولیه دریافت کنید.)

2.بازدید از محل و تحلیل سایت: هیچ چیز جای بازدید حضوری از محل پروژه را نمی‌گیرد. در این گام، طراح از فضای موجود (حیاط، باغ یا محوطه) بازدید می‌کند.
اندازه‌گیری‌های دقیق انجام شده و ویژگی‌های سایت یادداشت می‌شود: ابعاد و شیب زمین، موقعیت درختان یا المان‌های فعلی، جهت‌های جغرافیایی (زاویه تابش خورشید و باد غالب)، دیدها و مناظر اطراف، کیفیت خاک، منابع آب موجود برای آبیاری و … . این آنالیز سایت به طراح کمک می‌کند تا امکانات و محدودیت‌های پروژه را بشناسد.
گاهی لازم است نقشه‌برداری دقیق یا عکاسی از زوایای مختلف انجام شود. پس از گردآوری اطلاعات، تحلیل می‌شود که چه نقاط قوتی (مثلاً وجود یک درخت کهنسال زیبا) و چه چالش‌هایی (مثلاً دید نامطلوب به ساختمان مجاور یا کمبود سایه) در سایت وجود دارد که باید در طراحی در نظر گرفته شود.

3.ایده‌پردازی و طراحی مفهومی: در این گام، طراح بر اساس داده‌های مراحل قبل شروع به ترسیم ایده‌های کلی برای چیدمان فضا می‌کند.
معمولاً ابتدا یک کانسپت کلی شکل می‌گیرد؛ این که چه بخش‌هایی در کجا قرار بگیرند (زون‌بندی فضا). برای مثال، مشخص می‌شود که محل نشستن کجا باشد، مسیرهای عبوری چگونه طراحی شوند، بخش‌های کاشت اصلی در چه قسمت‌هایی متمرکز شوند و … . طرح‌های مفهومی ابتدایی ممکن است به صورت اسکچ (اتود دستی) یا دیاگرام‌های ساده ارائه شوند.
هدف این است که چارچوب اصلی طرح مشخص شود. در این مرحله، تبادل نظر با کارفرما بسیار مهم است تا سلایق او در طرح لحاظ گردد و تصویری مشترک از نتیجه نهایی شکل بگیرد.

4.طراحی نهایی و تهیه نقشه‌ها: پس از توافق روی طرح مفهومی، طراح به تهیه جزئیات و نقشه‌های نهایی می‌پردازد. یک پلان معماری منظر رسم می‌شود که در آن محل دقیق تمامی عناصر (از درختان و گیاهان گرفته تا مسیرها، آبنما، آلاچیق و …) مشخص شده است.
همچنین پلان کاشت (Planting Plan) تهیه می‌شود که نوع و مکان کاشت هر گیاه را با جزئیات نشان می‌دهد؛ در این نقشه معمولاً نام علمی گیاهان، تعداد و فاصله کاشت آن‌ها قید می‌شود. سایر نقشه‌های فنی مثل نقشه‌ی سیستم آبیاری، نقشه‌ی روشنایی و نقشه‌ی سازه‌هایی مانند آلاچیق یا استخر نیز در صورت لزوم ترسیم می‌گردد.
خروجی این مرحله یک پَک کامل از نقشه‌ها و مدارک فنی است که برای اجرا آماده است. گاهی برای درک بهتر کارفرما، طراحان تصاویر سه‌بعدی یا حتی انیمیشن کوتاه از طرح نهایی تهیه می‌کنند تا قبل از اجرا بتوان محیط آینده را تجسم کرد.

5.آماده‌سازی زمین و زیرساخت‌ها: پیش از کاشت گیاهان و اجرای المان‌ها، لازم است بستر کار آماده شود. این مرحله شامل پاکسازی محل از نخاله‌ها یا گیاهان هرز، تسطیح زمین در صورت نیاز، اصلاح خاک (افزودن خاک مرغوب، کوددهی اولیه، بهبود زهکشی) و اجرای زیرساخت‌ها است.
زیرساخت‌ها می‌تواند شامل لوله‌کشی سیستم آبیاری (لوله‌گذاری آب و نصب قطره‌چکان‌ها)، سیم‌کشی برق برای نورپردازی، ایجاد خروجی‌های زهکش برای آب‌های اضافه و پی‌ریزی فونداسیون المان‌های ساختمانی (مثلاً زیرسازی آلاچیق یا مسیرها) باشد. این مرحله پایه‌های پروژه را محکم می‌کند تا در مراحل بعدی کاشت و ساخت با مشکلی مواجه نشویم.

6.اجرای کاشت گیاهان و ساخت المان‌ها: اکنون نوبت جان‌بخشی به طرح روی کاغذ است. تیم اجرایی، بر اساس نقشه‌های طراحی، ابتدا المان‌های سخت (hardscape) را می‌سازد یا نصب می‌کند؛ برای مثال، مسیرهای عبوری را سنگفرش می‌کند، آلاچیق یا پرگولا را سر هم می‌کند، حوض و آبنما را احداث می‌کند، چراغ‌های باغی را در جای خود نصب می‌کند و … .
سپس به بخش کاشت (softscape) می‌رسیم؛ درختان طبق نقشه در محل‌های تعیین‌شده کاشته می‌شوند (معمولاً گودال‌هایی بزرگ‌تر از گلدان درخت آماده و با خاک مناسب پر می‌شود)، درختچه‌ها و گل‌ها نیز در مکان‌های مشخص‌شده نشا و آبیاری اولیه می‌شوند. در این مرحله دقت می‌شود که هر گیاه دقیقاً در شرایط مناسب خود کاشته شود؛ مثلاً گونه‌های سایه‌پسند در سایه و گیاهان آفتاب‌دوست در بخش‌های آفتاب‌گیر قرار گیرند،
فاصله کاشت‌ها به نحوی باشد که گیاهان در آینده فضای کافی برای رشد داشته باشند و عمق کاشت نیز صحیح باشد (طوقه گیاه هم‌سطح خاک قرار گیرد تا از پوسیدگی جلوگیری شود). خاک اطراف گیاهان پس از کاشت کمی فشرده و آبیاری می‌شود و سپس با یک لایه مالچ پوشانده می‌گردد تا رطوبت حفظ و از رشد علف هرز جلوگیری شود.
در پایان این مرحله، طرح کاغذی شما به واقعیت زنده تبدیل شده است: باغ یا محوطه‌ای که حالا شکل گرفته و قابل استفاده است.

7.نگهداری و مراقبت: یک باغ تازه‌تأسیس مانند یک موجود زنده نیاز به مراقبت مداوم دارد تا به‌خوبی رشد کرده و زیبا بماند.
برنامه نگهداری شامل آبیاری منظم (با توجه به فصل و نیاز گیاهان)، کوددهی دوره‌ای، هرس گیاهان در زمان مناسب، مبارزه با آفات و بیماری‌های گیاهی در صورت لزوم و رسیدگی به تجهیزات نصب‌شده (مثلاً تمیز کردن آبنما یا سرویس سیستم آبیاری) می‌شود.

بسیاری از شرکت‌های طراحی منظر پس از تحویل پروژه، خدمات نگهداری فضای سبز نیز ارائه می‌دهند تا اطمینان حاصل شود که باغ ایجادشده همیشه سرحال و شاداب باقی می‌ماند. (برای آشنایی با نکات نگهداری، می‌توانید به مقالات مرتبط در [مجله آموزشی] ما مراجعه کنید.)

هر یک از این مراحل به دانش و تخصص خاص خود نیاز دارد و همکاری نزدیک بین طراح، مجریان و کارفرما را می‌طلبد. با طی شدن گام‌به‌گام این فرآیند، رویای یک فضای سبز بهشتی کم‌کم به واقعیت بدل می‌شود.

اصول و نکات مهم در انتخاب و کاشت گیاهان

در بخش‌های قبل بارها به اهمیت انتخاب درست گیاهان و کاشت اصولی آن‌ها اشاره کردیم. اینک به طور مشخص‌تر چند اصل کلیدی را برای موفقیت در کاشت گیاهان در فضای سبز بیان می‌کنیم:

۱. اصل “هر گیاه در جای مناسب”: کارشناسان فضای سبز عبارتی معروف دارند: “هر گیاه را در جای مناسب خودش بکار”. معنای این اصل آن است که گونه‌های گیاهی باید طوری انتخاب شوند که با شرایط محیطی محل کاشت سازگار باشند.
هر گیاه نیازهای خاصی از نظر نور، دما، رطوبت، خاک و … دارد. مثلاً گیاهی که ذاتاً سایه‌پسند است نباید زیر آفتاب مستقیم کاشته شود، یا درخت میوه حساس به سرما را نباید در منطقه‌ای با زمستان‌های بسیار سرد کاشت. با رعایت این اصل، گیاهان شما سالم‌تر رشد می‌کنند و نیاز به مراقبت کمتری خواهند داشت.

۲. توجه به اقلیم و خاک: حتماً شرایط اقلیمی منطقه خود (میانگین دما، میزان بارندگی، شدت آفتاب، بادهای غالب) را در نظر بگیرید. گونه‌های بومی منطقه معمولاً بهترین گزینه‌ها هستند چون به طور طبیعی با آب‌وهوا و خاک آن ناحیه سازگار شده‌اند.
خاک محل کاشت را نیز بررسی کنید؛ آیا رسی است یا شنی؟ زهکشی خوبی دارد؟ اسیدیته آن چگونه است؟ گاهی لازم است پیش از کاشت، اصلاحاتی در خاک انجام شود (مثلاً افزودن کمپوست برای بهبود بافت خاک یا آهک برای تنظیم pH) تا بستر مناسبی برای رشد گیاهان فراهم گردد.

۳. در نظر گرفتن اندازه نهایی و فرم رشد گیاه: هنگام خرید نهال‌ها و گیاهان کوچک، به اندازه نهایی آن‌ها در دوران بلوغ توجه کنید. یک درخت ممکن است الان ۲ متر ارتفاع داشته باشد ولی در ۱۰ سال آینده به ۱۰ متر برسد و شاخ‌وبرگ گسترده‌ای پیدا کند.
بنابراین باید فاصله کاشت درختان از ساختمان، دیوارها و از یکدیگر به‌گونه‌ای باشد که در آینده مشکل‌ساز نشوند. همچنین ترکیب ارتفاع‌های مختلف گیاهان (درختان بلند، درختچه‌های متوسط، گل‌های پوششی و گیاهان پوشاننده سطح زمین) باعث ایجاد عمق و بعد در طراحی کاشت می‌شود.

۴. ترکیب تنوع و هماهنگی در کاشت: داشتن تنوعی از گونه‌های گیاهی (با رنگ گل، رنگ برگ و بافت‌های متنوع) بسیار خوب است اما این تنوع نباید به هرج‌ومرج و شلوغی بینجامد. بهتر است پالت گیاهی خود را محدود اما هدفمند انتخاب کنید.
مثلاً ۳ تا ۵ گونه اصلی را بارها در بخش‌های مختلف تکرار کنید تا وحدت طرح حفظ شود، سپس چند گونه فرعی برای تکمیل به آن اضافه کنید. به فصل گل‌دهی گیاهان هم توجه داشته باشید تا در تمام فصول سال فضای شما زیبا بماند (گل‌های بهاری، درختچه‌های تابستانه، رنگ پاییزی برگ درختان، حضور همیشه‌سبزها در زمستان).

۵. توجه به نیازهای نگهداری: واقع‌بینانه به زمانی که می‌توانید صرف نگهداری باغچه کنید نگاه کنید. برخی گیاهان نیاز به هرس مکرر یا آبیاری روزانه دارند، در حالی که برخی دیگر بسیار کم‌توقع و سازگارند.
اگر زمان یا حوصله باغبانی مداوم ندارید، به دنبال گونه‌های کم‌نیاز و مقاوم باشید. همچنین طراحی را طوری انجام دهید که دسترسی به همه بخش‌ها برای هرس، وجین علف‌های هرز و سایر اقدامات نگهداری آسان باشد. استفاده از سیستم آبیاری قطره‌ای خودکار نیز می‌تواند دغدغه آبیاری را کمتر کند.

۶. کاشت صحیح و اصولی: شیوه کاشت نیز در موفقیت یک گیاه مؤثر است. گودال کاشت باید معمولاً دو برابر پهنای ریشه گیاه باشد. عمق کاشت باید طوری باشد که طوقه (قسمت اتصال ساقه و ریشه) هم‌سطح یا کمی بالاتر از سطح خاک قرار گیرد تا از پوسیدگی جلوگیری شود.
پس از کاشت، خاک اطراف گیاه کمی فشرده و آبیاری عمیق انجام می‌شود تا خلل‌وفرج خاک پر و ریشه‌ها کاملاً با خاک تماس یابند. افزودن مالچ (خاک‌پوش) روی سطح خاک به حفظ رطوبت و جلوگیری از رشد علف‌های هرز کمک می‌کند.
اگر در فصل گرم سال کاشت را انجام می‌دهید، آبیاری منظم در روزهای اول حیاتی است. به طور کلی، اوایل بهار یا اوایل پاییز بهترین زمان کاشت بیشتر گیاهان است تا قبل از فرا رسیدن گرمای شدید یا یخبندان، فرصت کافی برای استقرار داشته باشند.

با رعایت این نکات، باغ یا حیاط شما پر از گیاهانی خواهد بود که در جای مناسب خود کاشته شده‌اند و با حداقل مراقبت، حداکثر شادابی و رشد را خواهند داشت. فراموش نکنید هر گیاه موجود زنده‌ای است که اگر در شرایط مطلوبش قرار گیرد، لطف زحمات شما را با گل‌دهی زیبا، سایه دلنشین یا میوه‌دهی پربار پاسخ خواهد داد.